IBIBIO VERSION: ARISE AGENDA MME INEM UWEM

IBIBIO VERSION
ARISE AGENDA MME INEM UWEM
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
It’s Time For Adventure
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
By ANIETIE USEN
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

*Vera Frank, ufa awo ke efaagh ami anam mbʌk akpaha awo idem eti-eti kebaña mme ñwuọ-nda itie ukob inem uwem edịb s’ifọn ikan ke Akwa Ibom State. Anye akood mbʌk ado ke ikọ mbakada “Top 20 Places To Visit In Akwa Ibom”. Ado ñkpọ mkpaidem. Ayịn aboikpa ami asad nte ñkukịm. Anye ama nuugh adʌk mme ndua anyʌñ aduññọ mme itie s’ediọñọ mme mbon se awo imidiọñọke akpa ke sted ami. Nte ata adiọñọ nti itie ndise se akoono adọñ ke afịm nnọ mme awo ese, anye ado awo ami mbon uka isañ udia inem uwem me-me adad usʌñ emaha eti-eti.

* Ke isañ uyeem mme itie ambon-mfen idikaha akpa, anye amakewuọ itie keed ekotto IBIONO BEAUTY LAKE ke idʌñ Ididep ami uyaiya ñweene mmọọñ abaha adoho umiañ awo ke Akwa Ibom ikobbo ñkpọ ibaña akpa. Adika do tʌññọ ke Uyo, ifịm ukada Akwa Ibom State akpedad ñkpọ nte mminịk edịb mme duob. Ado ñkpọ inemesịd adikịt utọ itie ado ke Akwa Ibom State. Ado ata nnennen itie nduọk odudu ami eyemme se enam ñkpọ ebaña. Ado ndomo ubom keed ikibaha se akpekeben Vera nnọ akedʌk esịd akpa ndiọhọ mmọọñ ado.

* Ukem mfịna a-mi ñkenamma uyom mbaña adodo idaha ami mme Thomas Thomas, awed mbʌk ñkpọ ntịbbe mme mbʌk esed ke usen anyịn ikikaaha adikise anie-uteeñe Green River Akwa Ibom ke Ikot Akpan Oso ke Ibesikpo ke mkpede Uyo; ke isua iba akeboiyoke ko ke afiọñ inaañ ke isua 2021. Amaiwʌd nnyịn daña mben inyañ ado akpekeyaiya akan daña akeba ado. Ado ikiyaiyake. Mme ekpebo ke akenyʌñ aba nte itie awo ididʌkkọ akpa; akemiido nnennen ikọ se ekpebo daña mben Green River ado akeba adodo. Anyʌñ asʌk aba daña Abasi akenam anye anịm. Kpaanam awo ndomokeed – Adam mme Eve itemme inyʌññọ ise ñkpọ ibaña nnọ afọn.

* Ami mme Thomas imaikede umiañ ntək ndubehe s’ikpiwuọñọ idudak nte udịb adieke akpedoho emaese etʌm itie ado ekama. Imaikede ibo akpedo akikede ado emaekede anye awuọ ada ami mbakada esehe ebo “if wishes were horses”….; Idaha ami isua iba akeboiyo, etək idodenyen a-ba, etək uñwana anyan iso ke se-ekịd. Pastor Umo Eno kọfnọ-emekke mi ke Akwa Ibom State mme nnekke ntʌm ñkọọgh iwuod uduak adọñọke ke ARISE AGENDA amọ, aba nte idodanyen uñwana aba ke afañ usʌñ udia inem-uwem ke Akwa Ibom State.

* THE BEAUTY LAKE OF IBIONO inekeke inyọọñ usʌñ ikpọñ mme abod ke Itu ami Pastor Umo Eno akeseehe ama aditañ ñkpọ mbaña ke idaha ekesehe eka usuan etob ufehe nduba ke ubeñ ukañ Itu-Ibiono. Ado uyaiya itie se awo ase, anyʌñ amem utom adidʌk ñkewuọ ekpesaña eto ukañ Mary Slessor Hospital edʌk, adoho anye ke idem amọ ado itie se ekpeekaa ekese. Ñkpọ mfen awo idikobbo ñkpọ ibaña ado Inyañ Itu (ITU RIVER) ami mme unie idʌñ esehe ekọ iyak enyʌñ eda ukeed ke esịd ubom ammọ enyam ke mben inyañ ado. Ke adinam nnọ asʌk adiọñọ, UDUỌKKỌ MMỌỌÑ (WATERFALL) mmọ aba ke idʌñ Ikot Uso Akpan ke Itu LGA. Daña uduọkkọ mmọọñ ami anyọọñ idoho nte anyọọñ nte ake awuọ-etob Kwa Falls ke Akamkpa, ke Cross River State, mme Angel Waterfalls ke Venezuela, ami adoho nnyọọñ nkan-afịd uduọkkọ mmọọñ ke afịd ededimbod, aduọkkoke ke idaha anyan ñkpọ nte meters 979. Ado anyʌñ asʌk ado ñkpọ se ikpinam nnọ isenawo ewuud ikot mme ndua eka adikise nyʌñ ntabba uyaiya nsana mmọọñ ado ediọñọke nte Idịm Afia nse.

* Idoho daña ñkanñkʌk itie uduọkkọ mmọọñ ado aba ke Akwa Ibom anam nnọ anye anekke awuọda saña-saña nte ñkpọ ndise. Ado ado ke uduọkkọ mmọọñ ado asịne ke akai ami utọ ebọk idiwakka ke ededimbod aba ediọñóke nte Sclater edọñọke. Utọ ebọk ami adoho iwakka aba, aba ke Akwa Ibom kpọd akpesʌk ado akeme adido usʌk emaefrọ edọñọ sted mfen ke ntak adiwod mme akai. Mme aduññọ-nduññọ ñkpọ abod ekotto saintis (scientists ke ikọ mbakada) ebo ke akpatre itie idʌñ ebọk ami (Sclater) ke ededimbod adomi.

* Anyịñ ebọk ami ke ukpeeb ñkpọ sains ado Cercopithecus Sclater. Enyʌñ eseediọñọ anye ke usʌk itie mbon uduññọ-nduññọ sains ke ibio-ibio nte Nigerian Monkey (.Ebọk Nigeria) ke ntak adoho enekke ekịt anye ke idʌñ Akwa Ibom ami ke Itam. Daña akammba ñwed (Wikipedia) mme aduññọ nduññọ etan, ke ebọk ami ado ebọk esed ami akpa awo akewette ñkpọ abaña anye, ete Reginald Innes Pocock ke isua 1904 akenyʌññọ anọ anye anyịñ akood adian ete Philip Sclater. Ke ikọ mbakada ete ke ado nsaña-ke-ukod-iba unam ke atu ABOREAL mme DIURNAL…Frebaña ikpọ ikọ mbakada ado ke Wikipedia. “Aboreal mme Diurnal” awuọñọ ke ebọk ami ke Itam ekotto Sclater eseedʌññọ ke anyọñ eto afịd ini.

* Ke ata umiañ isua mbon uduññọ mkpọ sains ekekede ke ebọk ami emaekpa ekwede ke iso isọñ; ado ke isua 1988 emaedikịt ammọ ke mme akai ami ke itam. Daña ufọkñwed ntaifiọk ke abio mbakada etañ, ete ke Sclater ọọ Ebọk Itam ami daña ekood ke Akwa Ibom State ibaha ke ata itie awọk akai enọhọ ammọ saña-saña ukpeme, ado mbon idʌñ enyʌñ ekpeme ammọ ke ntak adoho ammọ enọnọ ebọk ukpono. Ami asaña akekem mme daña eseebo ke Akwa Ibom ke mbon Itam isitaha ebọk. Awuọ ntak adodo. Ammọ enọnọ ebọk ukpono. Edinyaña ato adinam ami asịm mme ebok ami. Mme mbon uduọññọ nduññọ sains edʌd awo utọñ ete ke daña akai atak aka adikweeñe ke ubeñ ukañ Akwa Ibom ami, ke akeme adido akpatre ñkpọ-nnam adịhi ikweeñe ebọk (Sclater) ami ke ededimbod adomi.

* Ke ukañ mbʌk esed, umiañ itie nduse mmọebaña ke Akwa Ibom. Keed ado Women War Memorial, ekebọbbọ ke adikpono mme uwem ibaan eketakka ke ekọñ ibaan ke isua 1929. Ntʌññọ ekọñ ado akedo ke Oweri Province ke afiọñ November ke usen 23 ke isua 1929. Aketʌññọ do, akpon, atada, akewuọ Aba ke daña ñwed mbʌk atañ abo ke ekekood Aba Women Riot mbemiso anye afịd nte mmọọñ inyañ adiwuọ Ikot Abasi nnọ mbon ekọñ mbakada ediwood ibaan Akwa Ibom.

* Akedo ke usen adede ke aketʌññọ – ke uweeme Sunday ke usen 15 ke December 1929. Ibaan mme iyadesịt ami Madam Adiaha Edem, akedaha iso, anye akedo eka Sir Justice Udo Udoma akedoho ekaete Senator Udoma Udo Udoma emaeboho itie keed, eseeme ebaña ikpọ inua akʌk ataksi (tax) mme ufiik ammọ ekeboho eto ukada D. O. (Distric Officer) mbakada. Edemusen ammọ ekeduọkkọ ke itie utom mbon mbakada adiwọd iyadesịd mbaña ataksi ekeboho ibaan mme anyam udua ekpe. Ammọ emaebiad ufọk esob akedoho akpan itie ekeseehe enọ ammọ ufen. Ete A. R. Whitman akedoho D.O. asio afịd adudu ke adisua nnọ ammọ, ate mbon ekoñ ami Captain Hill akedadda usʌñ ate etob ibaan ado ke ikañ. Emaewod Madam Adiaha Edem mme ibaan edịb mfen ke ndo. Justice Udo Udoma akedo isua duob-eba idaha ado. Anye akeka-a akeyeem akpo eka asio ke atu mme akpo ibaan sikibono. Mkpọ ndək ado amaaben mfịna mfen adʌk adi mme ntịme. Mbon ukada mbakada ke Calabar usọb-usọb emaenọ umiañ mbon ekọñ mfen edidiana mme mbon sikiba ke Ikot Abasi amaana asio mme awo ate enam nduññọ ebaña ami Donald Kingdom akedaha iwuod ke eboho mbon nduññọ ado. Ukpuka itie ekebọbbọ do aditoiyo ibaan ado ekotto Women War Memorial, ayanekke utuugh anyʌñ aunọ ukpeeb-ñkpọ.

* Ado ñkọ sinem awo k’idem ikan afịd kebaña Ikot Abasi ado ufọk ekotto AMALGAMATION HOUSE. Ufọk ami ke ekebono esịn ubọk ke mme ñwed ekebenne afịd nsio-nsio ikpehe idʌñ Southern mme Northern Protectorates edian keed ekood Nigeria ke akpa usen afiọñ ke akpa afiọñ ke isua 1914. Ekeme adibo ke usʌñ mfen ke ufọkibọk ami Nigeria akemanake akedo ke Ikot Abasi ke Akwa Ibom State. Itie ado ado ata akpan itie mbʌk esed ami umiañ nditọ Nigeria mme mbon mfen eseehe eka.

* Kpasʌk ke usʌñ ami ataha ufọk “Amalgamation House” adaha do, ufọk ekotto SIR LORD LUGARD’S RESIDENCE anyʌñ ada do ñko. Amekeme adikood ufọk ado Lord Lugard’s Villa. Sọñọda ise, Lord Lugard akedo awo ekọñ Britain, aka-ekọñ nnọ idʌñ awo, asaña-isañ uyeem ñkpọ ke Africa, akama ukada mbakada mme akpa adaiwuod ukada ke Nigeria ke emaekesʌk ikweeñe ntañ-ndian ekekotto Amalgamation. Afia awo ekekotto George Goldie, andikitʌññọ kọmbeni ekekotto Royal Niger Company akenyam usuugh-usuugh ukañ ikpehe Nigeria mme awo s’ikidʌññọ anọ ukada Britain (British Government) ke Tausịn abọọn Ikie Itiaita, mme Ata mme Ition (₤865,000) ke isua 1899. Afo ayaadiọñọ mme ñkpọ mfen abaña Nigeria ke umauka ukuse Amalgamation House mme Lord Lugard’s Residence ke Ikot Abasi.

* Afen-ñkpọ ke Ikot Abasi ado THE BRIDGE OF NO RETURN, ami ekesehe edọñ ifʌn eketohoke usuugh-usuugh Nigeria ke nsʌñikañ eben eka Britain. THE BRIDGE OF NO RETURN, ami adoho itie esʌk nsʌñikañ ado se mme adeb ifʌn mfia awo ekebọb ke isua 1795 nnọ aseamʌm nsʌñikañ ifʌn ekesehe eben ifʌn umiañ ke tausịn-tausịn mme mkpọnọ k’ubọk ñkaa Britain asọñada. Ke idak esʌk ebọb ado, ubed se ekese edọñ ifʌn afịd ita ekekotto “bunker” ke ikọ mbakada amaaba. Ubed keed akpekeseadʌk ifʌn edịb mme duob ado ekịd ke ñwed daña ekese enək mme ifʌn ntedo iyak eyọhọ Ikie keed mme aba mme duob edọñ ke ubed keed ukpa keed. Ekekood anye THE BRIDGE OF NO RETURN (EBỌB AMI NTỊMME EDEM IDIBAHA) ke ntak adoho ifʌn emaedod ukod ke ebọb ado, ibaha usuñ aditịmme edem aba ndinie ubọkkọ. Awo idʌñ ado, Ete Akan Micha akaan anam mbed ate mfịn ami ke afo adodod ukod do, asaña do amaana atịmme edem.

* Itie mfen ado esʌk UTA EWA JETTY ke Ikot Abasi adoho adad awo etək mminịk ifañ adiwad ke ubom nkewuọ Opobo ami King Jaja akedaha ukada nte akpa Edidem ke Opobo.

* Afo ukobbo afịd ñkpọ uma ke s’ibaña mme itie sedia inem-uwem ke Akwa Ibom; akeme ido ñkpọñ nyauben fien ñkaa mme ufa itie ayio-mfịn ami mbon Nigeria mme mbon isenawo enyʌkọke edʌk kwa usen. Ado mbʌk ami nkotto EXPLORING AKWA IBOM ATTRACTIONS. kutre adikood.

Translator: Ini Mbebeng