IBIBIO VERSION
Se Umo Eno Abo Se “Nduyịdde Ufọn
Utom-Iñwañ” Awuọñọ.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
WHAT UMO ENO MEANS BY
AGRICULTURE VALUE CHAIN
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
By ANIETIE USEN
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Ke idʌñ nnyịn, ufọn iwa atʌññọ anyʌñ atịde ke usʌñ-iwa mme afede afañ. Ukem ado kedo mme adan ayob. Ku-unam nyaañ ubo ke idʌñ ndufo afọn akan idʌñ nnyịn. Adan ayob ke mme idʌñ nnyịn ke sted ami aseatʌññọ anyʌñ atịde ke afede afañ, edikañ-ikọñ mme ekpañ-ñkukwuọ. Ke ntodo ado ñkpọ mbọm daña ufọn iwa mme adan ayob ke mme idʌñ nnyịn asịp anyʌñ asuhọ ntom.
Idoho daña aba adodo ke mme idʌñ emakenekke ifodo nte Indonesia mme Malaysia, ekedibọiyọ mkpʌk nsek ayob eto Akwa Ibom State umiañ isua ke edem.
Adinam nduññọ ke ido udom-ifiọk sains (science) añwam Malaysia, Indonesia mme m’idʌñ mfen nnọ ekama adan ayob enam umiañ ñkpọ ndidia nte uyio (biskid), (siokudet), (Kukis), (swid), (krim koffis), (bota), (mmọọñ mme nsaad mmọñ eba), (cereals), (nsaad kegh), (uwa-wagh kegh), idoho afịd ke nsai ami-o. Ke aditʌm ntañ, adan ayob anie umiañ ñkpọ se edad anye enam awakka akan se mbad ami mme nduyịdde ufọn akan se nnyịn idiọñọ ke idʌñ nnyịn.
Ibad ñkpọ se ayob mme adan ayob ekeme adinam awak akan etək ifañ ami mbatta do. Mme ñkpọ mfen seben adan ayob ekama enam adoñño ñkpọ mmaidem, mme suọb, ufọfiọñọ ñkpọ ake iso mme ake idem, ñkpọ adiyeed ke idem ke emaekwaad ided ke idem, mmọọñ suọb ided ekotto “shampo”, mme adan ided, ñkpọ uyed ñkpọ ekotto “detergent”, ndom ñkpọ usọk eded (tooth paste), ñkpọ ubada ikañ mme mmọọñ ñwed. Enyʌñ emaana ekama anye enam akpịm eboho beba ekotto “paper pulp” ke ikọ mbakada, ñkpọ ukpəho anyen ñkpọ (dye), ñkpọ unʌm uñwana ikañ, ndue-ndue abukpọk, adan utʌk ikpa-ukod mme ñkpọ mfen, ñkpọ ukweeñe utom utuak afọñ mme afịm nnịme mbakada (candle), mme kris (grease), ñkpọ udian ñkpọ, mmọọñ ñwed umịñ ñwed, idoho afịd adomi-o.
Mme itie unam-ñkpọ mbod ñkpọ nsio nte ñkpọ adan isọñ, akpọ, adimịñ ñkpọ mme utuak afọñ, ekama adan ayob nam mme ñkpọ ami. Ami aben mme usiak ifia unam ñkpọ, utom, mme utom mme umiañ utom adi. Ke isua 2022 ikpọọñ, utom adan ayob amaanọ mme awo utom ekewakka ewuọ 600,000 mbon isọnidʌñ mme 370,000 isenawo ke idʌñ Malaysia.
Ke adisʌk ndian do, ekama nsiib ayob, akpe-ayob enam mmemmem abukpọk mme bdaiwuud (plywood). Ndak ayob mme ñkpata isịb emaesio adan-isịb ima edoho ñkpọ sito ayob edo seekama enam ndidia ubọbọọgh unam. Ke efaak awanake nsọñidem mme awo, adan ayob ado ñkpọ sikpan una mkpadia vitamin A, nko, ukọk udọñọ utoanyen, ñkoñkoñ iyiib, mme unan, idiọk ibọk ekotto “cyanide” adidue ndʌk awo idem. Ekama kpasʌk adan ayob enam adan ñkpọk-inua mbaak ñkpọk inua awo adisaiya.
Ekama adan ayob enam utom ke mmasịñ unọ ikan ekotto “Sabah Palm Oil Power Plant” ke Malaysia ami adoho anọ ikañ asọññọ adudu akewuọ 20MW; mfen ado ke idʌñ Uganda ke “Bugala Oil Palm Power Station” anyʌñọ anọ ikañ asʌññọ adudu akewuọ 1.5MW. Tọ afid ami dian, se Umo Eno akood ata ayọhọ nduyịdde ufọn adan ayob adodo.
Adiyem afịd nduyịdde ufọn atoho adan ayob ke Akwa Ibom State ado ntak ami Govetnor Udom Emmanuel ekesịnne ifịk adimaana ntʌññọ iñwañ Akwa Palm ekeyakka nnọ abiikpa ke isua awakka akan edịb mme duob (30 years). Idaha ami ediọñọke anye nte Dakkada Global Oil Palm Company, anye ado ñwuọnda ñkanafịd iñwañ ayob ke idʌñ Nigeria mfịn ami.
Adiyem afịd nduyịdde ufọn adan ayob ado ntak ekenọhọ Umo Eno itie nte akammba adad usʌñ ke “Agricultural Investment” ke “Akwa Ibom Investment Corporation” AKICORP ke isua 2019. Adiyem afịd nduyịdde ufọn adan ayob ado ntak ami Umo Eno nte akammba adad usʌñ ke “Agricultural Investments”, aketʌññọke itie unịm akʌk ekotto Fadama Microfinance Bank, ami anye ñko akenyʌññọ ado atie iwuod akpokodo. Adiyem afịd nduyịdde ufọn adan ayob ado ntak ami Governor Emmanuel akesioho adiọñọ ñkpọ awodeen nte Umo Eno nte Commissioner akeseehe ñkpọ abaña isọñ mme ato-mmọọñ inie anyʌñ ayaak afʌñ ikọd iñwañ ayob awakka asịm 3,000 (3,000 hectres) mme ayob 200,000 mme mkpʌk nsek ayob 300,000 asịn anye ke ubọk.
Adiyem afịd nduyịdde ufọn adan ayob ado ntak ami ukaada Umo Eno adighi ikpon ke utọ-iñwañ. Tutu nnyịn inie afịd nduyịdde ufọn ke umiañ ñkpọ iñwañ nnyịn dian iwa ñko, uyem-akʌk nnyịn ke utọ-iñwañ adisʌk ido ñkpọ adiben ubọk ñka inua kpọd. Se Pastor Umo Eno asʌk aseatañ adomi. Se anye inua. Kob ikọ amọ. Nyʌdñkabba-nnọ-afọn ke utọ-iñwañ awo idiikịtte akpa ke idʌñ Nigeria ibihikpeene, ayaatʌññọ ke Akwa Ibom.
Translator: Ini Mbebeng
